Laimi Phun Ni A Chuahkehdan

Biahmaitthi
Chin miphunpi ni nih a chuahtermi cu kan miphun zalawnnak, luatnak le kan ram kanmah tein kan i uk lai, nawl kanmah tein kan i ngaih lai ti le, kan miphun saltangnak in chuahpi i miphun pakhat kan si tinak a langhter ni a si i mah a sunglawi bik ni hi kan Chin mi dihlakin kan nunnak le kan thazaang a dongh tiang in kan kilven a herh.

Chin miphunpi ni a chuahnak kong,
Chin miphunpi ni hi kan miphun rolung tuanbia hna cherhchen in a rak chuakmi a si. 1896 Mirang kuttang sal kan tan hnu ah Chin miphun hna nih kan ngeihmi kan hriam le kan nam hna ken in mirang ral pawl kha kan rak doh hna. Asinain kan thazaang aa khah lo caah le miphun hliphlaunak kan rak ngeih rih lo caah mirang ral kan rak tei hna lo. Mah nu tawk cun miphun sinak le ram dawtnak kan ngeih khawh nakding caah thazaang chuah in rak ttuan a si.

a) 1918, Feb 20 ni ah “Chin miphun fimthiamnak bu an rak dih i fimthiamnak lei thanchonak ding caah tiin rian ttuan an rak thawk.”

b) 1928,Feb 20 ni ah “Chinram lungrualnak bu” rak dirh in mirang ral dohnak ah rak tel

c) 1938, Feb 20 ni ah mipi thazaang in mirang colony uknak kan duh lo timi rak langhter ni

d) 1939, Feb 20 ni ah (Chin miphun lungrualnak bu” kha mirang cozah nih bu ttha lo an si a ti i lutlai a simi hna Chin ram daw a simi Pu Vamtumaung le midang (9) a rak tlaih thawng an tlak hna.

e) 1948, Feb (19-22) ni tiang Falam khua ah (Chin Special Division General Conference) an rak tuah i mah an conference ah Salcan luatnak le ram uk bawi uknak kha hrawh hna i zapi nih thimmi zapi aiawh hna nih ukmi Democracy uknak in uk ding ah hnatlak nak an rak tuah mi hna rolung tuanbia hna cung in chirhchen in miphunpi ni a rak chuak.

1951 Feb (20) a voikhatnak an rak tuahmi (Chin National Day Celebration) ni ah Kawlram President nih memorandum a rak kuat hlei ah Kawlram chung i a hmasa bik Prime Minister a simi U Nu amah bak nih a rak telpi hna pin ah a cozah hrimhrim nih February 20 Chin National Day cu cozah zungkhar ni ah a thanh i miphun pakhat kan si timi a langhter. Cun kawlram chung a ummi miphun hna he a lo lomi miphun dang an si timi langhternak miphun (Identity) a langhter.

Kawlram a chuak le rampi ral aa thawk
Chin miphun pawl cu Mirang sal kan tang hlan/kan tlak hlan ah kan mah le kan peng tlang cio ah ramuk bawi nih an rak uk hna. Miphun dang le ram dang mi nih an rak uk bal hna lo. Chin miphun kong ah Chin ramuk bawi nih bia an rak khiah. Nawl an ngeih, Ram an rak uk. British ral nih a rak tuk i uknak a rak lak hnu 1896 Chin Hills Regulation Act in India le Kawl he fonh loin a dang tein a rak ukmi a si.

Ralpi pahnihnak a dih hnu ah mirang sal tangnak in luatnak ding ah miphun hawi dang a simi Kachin, Shan, Kawl hna he hmunkhat tein luatnak lak tti ding ah Shan ram Panglung khua ah hmuhnak an ngeih i remrualnak (tluknak), temcokhat ding le Democracy ning in kan co tti hna lai. Kanmah le kan pengtlang cio, kan mah tein khuakhan lai kan i rel cio hna lai. Ramkawmh ram kan rak dirh ding miram chung ah kan um duh ti lo kan chuak duh cang kan timi ni nikhat ah chuahnak nawl le chuah khawhnak an rak ttial chih. Mah pawl hnatlaknak an rak ngeih hnu ah Kachin, Shan, Kawl hna le a dang miphun pawl he hnatlaknak minsen an rak thut i ram luatnak zalawnnak (Independent) cu an rak hmuh. Mah hnu cun Union of Burma timi cu World maps cung ah a rak lang. Vawleicung rampi nih an rak hnatlak pi an rak pawm hna. Asina tein ram luatnak kan hmuh hnu ah kanmah le kan ram cio kan i uk lai khuakhan lai kan rel lai timi hnatlaknak kha Kawl miphun nih an rak hrawh i Kawl miphun le Tlangcung miphun (Ethnic Groups) pawl kha thleidannak a rak tuah i a rak uk. 1949 kum thawkin Kawlrampi cu Civil War a rak chuak i tuchun ni tiang ram daihnak a um ti lo.

Chin Miphun Pi Ni an hrawh.
Chin miphunpi ni hi miphun pakhat kan sinak i a fianter tu a hrampi a si. Asina tein Parliament Democracy uknak chan lio ah Chin miphunpi ni cu rak hrawh an duh. Revolutionary Council, Myanmar Socialist Progressive Party (MSPP) cozah chan lio ah Chin miphunpi ni cu State Day le Chin Special Division Day ni ah hmanter an kan timh. SLORC le SPDC ralkap kut cung ah cun Chin Miphunpi Ni cu ram chung ah kan hmang kho ti lo. Chin National Day rak hrawh ding in 1966 kum February (19) ni ah Midat khua Party hall chung ah ramthen Sub Division (3) bu Organizer (Sizungzihmu) U Mint Thein (Major Pension) pa nih 1966 February 20, Chin National Day cu Chin Special Division Day tiin a min nan thlen lai i nan hman lai tiah nawl a pek hna. 1964 February 12 Mandalay khua i a voi (17) nak ni ah an rak tuah mi Union Day ah mah le holh, ca, phunglam, biaknak lei le kan ven a herhmi kan phungbia hna kha kilven nakding ah tuahnak nawl ka pek hna tiin a rak thanh. Asina tein Chin National Day cu Chin Special Division Day ah thlen i nan tuah cang lai timi cung ah an lung a rak tling lo i Chin Student pawl nih an lung a rak tling lo i Revolutionary Council zung ah Letter no 1966 July 11 Takah (ou) 29/04(01) in Council Chairman sinah ca an rak kuat.

Asina tein mah ca cu zei rel loin RC cozah nih a tu nan auhmi Chin miphunpi ni cu 1966 November 25 Letter No 3q§15-A§66 ning in Chin Special Division Day tiin a min nan thlen lai i nan tuah lai tiah ca tu in a rak leh hna. Mah capar he pehtlai in Chin Usi zung nih RC i a rak lehmi hna ca cu 1967 January (9) Letter No ,u-29§04(2) ning in Chin Special Division chung ummi zung kip nih North Western Command (Mandalay) Information Zung sinah, Rangoon Radio Station in nan ca kha rak kan thlenpiak tiin an rak nawl hna. Asina tein an hlawh a rak tling lo. 1974 kum RC in MSPP a thlen lio caan ah CSDD cu Chin State Day ah hmang ding in an rak ti than hna. 1974 Jan (3) ah Constitution (Ram Za Uk Daan bu)kha an rak nemhngetter. Mah Ram Kawmh Ram Uknak Daan Bu an nemnget cang ka tein Chin Special Division Day kha Chin State Day ah nan thlen lai i nan tuah lai tiin Daan bu Article (30) (B) nakning in an rak thlenter tthan hna. State Day cu January 3 ah rak kan tuahter hna sehlaw, cun Chin Special Division Day cu September 23 ah rak kan tuahter sehlaw cu kan buai hnga lo. Asina tein miphunpi ni he a pehtlaimi hrawhpiak ding an timi hi Kawl pawl nih ei dih le lemh dih an kan timh tinak a si i a langhter fawn. Kawl Cozah nih miphunpi ni cu ni khat lawng a um cu cu Tasawngmunglah pihkyaw (wef;aqmifrkefvjynfhausmf)10 hi a si an ti. Hi hi anmah kawl lawng he a pehtlaimi ni a si. Tlangpar (Ethnicity) pawl he kan i pehtlai lo. Miphun pakhat nih miphunpi ni kan ngeih cio. Kha hlan an rak chuahmi Calendar le tu hnu an chuahmi Calendar kan zoh tikah miphunpi ni cu pakhat lawng lawng kan hmuh cang. Zeiruang ah kan ti si ah cun miphun dang i miphunpi ni cu State Day ah a ser a tuahpiak hna i a hmanter ruang ah a si. Kawl ram chung ah miphun pakhat lawng kan um timi a tlaih i tlangpar mi (Ethnic) pawl i an kong lam kha zei rel loin a tuah hna. Tuchun ni tiang uknak a lami cozah paoh paoh kan zoh hna a si ah cun Tlangpar mi lungrualnak ding ah tiin an au leng mang na tein a tak tak kan zoh tikah zei hmanh tlangpar mi hna caah a tuah lo timi hmuh kawh a si.

Mah pawl hi kan zoh hna a si ah cun (Unity in Diversity) miphun hna i lungrualnak kha lak i timh loin a dang miphun pawl tlauter hna i miphun pakhat lawng kan si timi lam pi kha hman in Miphun dang hna i lungrualnak kha laloin lungrualnak ser timh (Unity In Uniformity) ti tu in tuah a timh. Mah pawl kan zoh tikah Tlangpar mi lungrualnak kha lak i lungrualnak ka ser lai timi he aa khat na tein mah a au pimi hi theih fian lo ah cun a khatmi a lo na in, theih fian ah cun ttih a nung bik hriamhrei a si. Miphun dolh i lemh dih an kan timhmi lampi a si.

Kan Ca le kan holh cawnnak an phih.
Miphun pakhat sinak a dirkamhmi le miphun a nunter tu cu Ca le Holh hi a si. Kan Ca le kan holh a tlau a si ah cun miphun pakhat kan sinak in kan tlau tinak a si. Ca le Holh nih miphun pakhat a si tinak a langhter bantuk in Holh le Ca kan thiam lo a si ah cun miphun tlau he kan i khat. Miphun a dawmi miphun hna nih cun Holh le Ca kha rawk lo le tlau lo ding in an kil ven. 1948 ram luatnak (Independent) kan hmuh hnu in tuchun ni tiang uknak nawl a lami hna nih ram za uk daan bu a voihnihnak tiang an ttial ciami chung ah Kawl holh le Kawl Ca hi (Official Language) ah kan hman lai tiah an rak tar. Miphun dang hna i an holh le an ca hna cu an rak telh piak hna lo. A liam cia National Convention ah phungphai 104 chung ah siseh, 2008 kum ah an nemhnget cangmi Ram Za Uk Daan bu zong ah Kawl ca lawng lawng hi Zung (Official Language) caah kan hman lai tiin an rak tar tthan. Kawl ca a hmang lomi miphun hna nih kanmah le kan holh hmannak nawl hmanh an kan hunh lo. Miphun pakhat lawng kan si timi Lampi ah cun an kan kalpi. Ram luatnak kan hmuh hnu kum 60 leng ah hin kanmah le kan holh hna le kan ca hna thanchoter khawh loin chuk lei ah kan ttumpi cuahmah lio ti kan hmuh khawh. Tuchun Chinland kan zoh a si ah cun kanmah le kan holh, kan ca kan cawng kho ti lo ti kan hmuh khawh. Tuchun mino hna nih kan holh cu an thiam ko na tein kan ca an tial kho ti lo timi kan hmuh tikah kan ca a tlau timi kan hmuh khawh. Kan ca le kan holh kan thiam lo a si ah cun miphun tlau he kan i khat tinak a si.

Miphun an kan then
Kawlram chung ah miphun ngan 8 kan um. Mah miphun hna cu Kachin, Karen, Karenni, Chin, Mon, Myanmar, Arakan le Shan hna kan si. Mah miphun hna nih temco khat a simi ramkawmh ram ser ding ah ram luatnak kan hmuh hnu in tuchun ni tiang an rak i zuam na tein Ralkap cozah le kawl pawl nih mah bantuk temco khat si ding cu an rak duh lo. Uknak nawl pek ding hi an rak ttih tuk, an rak pom lo. Mah caah cun hi ti a si khawh lo nakding ah tiin miphun 135 kan tiin kan ti lai i kanmah nawl ngaihnak ah an kan tthathnem lai ti ah an ti. A sullam cu mah miphun vialte hi ram luatnak le zalennak kan pek dih hna ah cun a si kho lo, cun temco khat pek ding ah cun a si kho lo kan ti lai, remrualnak a chuak lai lo kan ti lai, miphun 135 kan umter lai i anmah le anmah kha rem lonak kan kawl lai i ram kan ser kho lai lo kan ti lai i kanmah uk fawinak ah kan ser lai tiin an rak ti. Mah pawl a thei lomi hna miphun nih miphun buainak le hnahnawhnak a chuahter. Cu caah kan nih kan miphun zong nih miphun tlau ding in a sermi Kawl miphun hna sinah an kan dolh, an kut chung ah kan tlak hnga lo ding le an rap chung ah kan ni fawih lo ding caah kan ni ral rin a hau.

Bia Donghnak
A cung lei pawl kan zoh tik hna ah Chin miphun hna nih a dang miphun a si vemi hna he Ramkhawmh ram kan rak dirh hna lio ah hih a rak tel vemi kan rak si. Chin miphun hna nih kawl kan si, si lai timi hi an rak ruat ballo. Kawl miphun hna hi miphun ngan a si, milu an tam ruang ah kan pek deuh hna lai tiin rak ruah bal a si lo. Kan nih zong miphun pakhat kan si ve ruang ah milu tam, tlawm cung zoh loin miphun pakhat kan si ruang ah miphun pakhat nih temco dingmi a khatmi temco khahnak, rualremnak timi cung tuah zoh bu in ramkawmh ram rak dirh pi a si. Ramkawmh rampi hi miphun pakhat lawng nih a ukmi/ a ummi ram a si lo caah kanmah le kan ram cio ah kanmah te nih KHUA KHAN LAI KAN NI REL LAI timi hi hna kan rak tlakpi bantuk in kan i uk cio hna lai ti a si. Kan mah le kan ram te ah kan holh, kan ca, kan biakmi, kan phunglam tein kan hman cio hna lai ti a si. Kanmah le kan miphunpi nih kan pengram cio ah kan hman ding cio a rak si. Mah ti hi kan hmanh khawh hna lo a si ah cun miphun dang nih kan miphun pi hi dolh le lemh an kan timh dih tinak a si. Tuchun vawlei cung pumpi kan zoh a si ah cun miphun tlau pawl an tuanbia hna kan zoh a si ah cun miphun ngan miphun hna nih an dolh an lemh dih hna timi hmuh khawh a si. A tu lio kawlram kan tuanbia ah kan zoh a si ah cun Pyo, Thet, Kanyan, miphun hna hi hmuh ding an um ti lo. An tuanbia lawng a um i an minung hmuh ding an um ti lo. Mah bantuk cun kan nih kan miphun zong kan tuanbia lawng a um lai i miphun tlau in kan um ve sual lai. Kan tuanbai a tlau lo nakding caah kan tha, kan zaang chuah cio hna in, a khatmi kan target ah kutsih tlaih bu in lungrualnak he ttuantti a hau, raltthatnak le lungrualnak in kan kal kan ven a hau. Kanmah le kan ca kan holh cu kan miphun umnak khua ram hna ah Sianginn, Zung, News paper, Media lei paoh ah kan hman, kan cawn khawh nakding ah kan i zuam a hau. Kan miphun le kan ram cu kan mah miphun minung le ram mi nih kan uk ding a si. Mah ti kan tuah lawng ah kan CHIN sinak kan langhter khawh lai i kan miphun pi ni zong kan ram ah zalawng tein kan hman khawh hna lai. Kan miphun tlau ding le dolh ding, lemh ding an kan timi miphun cu lungrualnak le thazaang khat chuah tti hna in kan doh a hau. Kan miphun kan kilven a hau. kan miphun pi ni hrawh a tim tu cu kan ral, kan ral cu lungrual, raltha bu in do tti hna u sihlaw, kan miphun le kan ram, kan miphun ni caah kan nunnak tiang thap bu in tuan cio hna u sih ti in kaan sawm hna.

Henry Thang Kip Mang