Pu Lal Luai Tunbia

Pu Lal Luai cu : Mirang nih Chin ram cu Chittagong Column lei in Colonel Tregear a hnuah General Tregear nih ralkap 3400 cu a hruai hna i Lungleh in Thantlang in Hakha tiang a rak dohmi ralkap cu a dohtu hna lakah hruaitu hmasa bik a si.

Lal Luai cu 1947 kum hrawngah Cinzah chung Pu Lian Er le Hakha Sangpi chung Pi Sui Thluai nih an hrinmi fapa a si. Amah cu a chuahkate in mi cuunzaar ṭha a si.

A ngakchiat lioah rawleinak hmanh in ‘Chawcheh’ timi ngakchia leentecelhnak cu celh a rak duh deuh. Amah cu mileklak a si i mi thinlung phawrh ṭha a si caah amah ṭhirual hawikom hna lakah hruaitu a si zungzal.

Amah cu michuakthiam a si i peruk tluk a saang. A muisam a pumrua a bomban le a tungkhan aa lek tuk caah Mirang nih ‘Mikei hawi a si’ tiah roca ah an ṭial.

A hung tlangvaal i nupiṭhit a zat in Hakha Sangpi chung Pu Khen Nawn fanu Pi Men Ṭial he an i um. A pa a thih hnuah a pa ukmi ram le khua vialte, Thantlang in Lakher ram le khua tiang khuachiah a rak ei hna.

Khua khat ah sal pakhat cio a rak khawlh fawn hna. Chaw le va le a dang thilri hna tu cu kumfate a khawlh tawn hna i a naupa Pu Hleh To le a ralvengtu A Sai hna nih an rak zulh tawn. Mi nun ṭha a si caah a ukmi khua mi vialte in an dawt dih.

Mirang nih 1889 kum September 5 ni ah awdar an chuah i mah an awdar ah cun, ‘Chin ram cu Fort White phu, Gangaw phu le Chittagong phu, tiah phu thum in doh siseh,’ an ti caah mah thawngpang cu Chin ram chungah cun lihninh in aa hnin i Chin mi hna cu umtu awk hngal loin khua an sa.

Pu Lal Luai nih Hakha bawi sinah cun thawng a thanh. “Gangaw phu cu nannih rak do u law Chittagong phu tu kei nih ka rak doh hna lai,” a ti. Mah cu cangkate cun Pu Lal Luai nih cun Mirang ral cu doh awkah timhlamhnak a tuah i Chittagong lei in a rami ral cu doh awkah a kalpi hna.

Mirang ralkap he cun Rangamutti khuapawng ah an i tong i an i kap colh. Lt. Stewart le a ralkap tam nawnte an thah hna caah Mirang ralkap cu an le. Mirang nih an lek takmi khawmpas le tungthlai suimilam an rak lak.

Mah hnu cun Mirang ralkap phu dang an ra ṭhan i an i tuk tikah hriamnam aa thleidan tuk caah Mirang ralkap nih cun an nor cuahmah hna i Pu Lal Luai le a hawile cu hnulei ah an zaam.

Hriangkhan khuapawng La-aw tiva dong Burphai neel in Pu Lal Luai te nih cun an rak bawh hna i an i kap ṭhan. Mirang ralkap 5 an thah hna i Lt. Forbes, Jamadar Amara Sigh Negi le ralkap 13 hma an pu.

Mahka ah cun Thangzang khuabawi Tler Ceu le a hawile an thi ve. Mirang ralkap nih cun an namchih hna i Thantlang khualei ah Pu Lal Luai le a hawile cu an zaam.

Khintlang le Vuichiptlang in Mirang ralkap cu an rak bawh hna i an i kap ṭhan. Tlawmpal ah Mirang ralkap cu Thantlang khuachung ah an hung lut dut ko. Asinain Pu Lal Luai nih cun a rem duh hna lo i a hawile he cun Thantlang khua cun an zaam.

Mirang ralkap cu Thantlang khua ah cun a cheu an um i a cheu cu Hakha khua ah an lan. Mah hnu zongah cun Mirang ralkap cu Pu Lal Luai le a hawile nih cun hnahnawhnak an pek lengmang hna.

Pu Lal Luai cu a nau a thi i a ruakvui ah a tlung lai, tiah Mirang ralkap nih cun Hakha khua in an theih caah 1892 kum June 21 ni zanlei chimlai in ralkap 150 cu Thantlang khualei ah cun an kalhnawh.

Khua a muih cang caah le Tiṭava cu a rak lian i tan an i harh caah khuadei hlanah Thantlang khua kan phan lai i Lal Luai cu kan tlaih lai an ti cu dei hnupi ah an phan.

Cun Pu Lal Luai nih cun Mirang ralkap nih tlaih dingah an rathnawh lio tiah thawng a theih caah lodiam a rak  zaam. Mirang ralkap nih cun a nupi Men Ṭial sinah, “Lal Luai nih cun a kan tei bal lai lo.

Kan rem sehlaw a ṭha deuh lai. A kan rem ahcun Ramuk bawi rian kan pek ṭhan lai i a thih hnu zongah a fale nih an run ṭuan lengmang lai. A kan rem ahcun harnak zeihmanh kan pe lai lo.

A kan rem lo a si tu ahcun caan khatkhat cu thah zong kan thah sual lai i khua mi zong harnak kan in pek sual te ko hna lai,” tiah an chimh. Pi Men Ṭial nih Pu Lal Luai sinah cun mi a thlah zokzok hna i Mirang ralkap nih an cahtakmi bia vialte cu a va chimh ter dih hna.

Sihmanhsehlaw Pu Lal Luai nih Mirang ralkap he remnak tuah cu a duh naisai lo. “Mirang kuttang i um nakcun kan thih ah a ṭha deuh lo maw,” tiah a ti. A ketang ah lungdohma nih a ei nain Mirang ralkap cu a doh cuahmah ko hna.

A nupi Pi Men Ṭial nih cun, “Na nupi le na fale hi Mirang nih harnak kan pe hna sehlaw kan har tuk ṭung lai; na kan chanh khawh ṭung lai lo. Na tei ṭung hnga lomi Mirang cu doh len ding a si ti ṭung lo. Kan zawn na kan ruah lo bia a si ko,” tiah atu le atu te bia a cah lengmang.

Pu Lal Luai cu a nupi nih umthiam loin bia a cah lengmang caah a thin aa tuar ti lo i, “Ka sinak ah si cang ko ning. Ka mi hna zong an tem tuk cang,” tiah a ti i Mirang rem ah cun Hakha ah a kal.

Amah zong nih nun lai cu aa ruat lo. Khua mi hna zong nih a cungah harnak Mirang nih an rak pek ko lai, tiah an ruah cio. Hakha khua cu a va phan i 1894 kum May 13 ni ah Hakha Vuanthawk Mr. Tuck sinah meithal zuun tampi he remnak a va tuah.

Pu Lal Luai nih remnak a va tuah tikah mi vialte nih an ruahning le amah zong nih aa zumhning lo pi in Mr. Tuck le Mirang bawi dang zong an i lawm tuk i amah kuttlaih a simi meithal cu an rak pek ṭhan lengah minṭhatnak lehhmah le ngunnam pakhat zong laksawng ah an rak ṭhenhchih.

Cu pinah a hlan i a rak ṭuanmi ramuk bawi rian zong ṭuannak nawl an pek i khuachiah le farel zong a hlanningte in einak nawl an pek ṭhan. Cu lengah Mirang ram ah meithalphir zuun khat an cahpiak ṭhan.

Pu Lal Luai cu Mirang he an run i rem hnu cun Thantlang peng vialte, a hlan i a rak ukmi khua le ram vialte a run uk hna i khuachiah le farel zong a hlan te bang a run ei hna.

Amah cu ngandam loin a rung um i sau hmanh kuah loin le a rian hmanh sau ṭuan manh loin 1894 kum furpianka ah Thantlang khua ah a thi. Mirang nih laksawng pek awk an cahpiakmi meithalphir zong cu a hmu manh lo, a thihtak.

Amah nih a thihtak hna caah Thantlang khua mi le a ukmi khua mi vialte cu an ngaih a chia tuk hringhran. Thantlang khua mi hawi hna cu an bawi le an laam paohah paran tum loin Pu Lal Luai cu zuun an ulh.

Mi sakap ngaingai a si i vui le pawpi zong a kah hna. Lailei sunparnak vialte a tlinh lengah a farle Dar Nawn le Ṭial Tang zong puanpar a phahpiak hna. A thih tikah Pi Men Ṭial cu Ni Iang, RenhThluai, Sui Ṭial le Lian Dun he a rohtak hna.

Pu Lal Luai hla an phuahmi-

1. Dar bang kan buur ṭhan awk si ṭung lo,

Vantoi Zanawl Thantling kha.

Zudin aancang paihbuan bang an thlen cang hnga ta,

Kan Lai chiahrin ṭuanchawng sal luhra he in.

2. Zawngling, Tisi hrawng Serkawn, Tlungsen chiahhlun khua zong nih,

Na thlaam an rin lai thauhlawngsa le puan zuun chaw za he.

Tlei zawn rauh loin ṭialhram sawk ngai dar bang hong kuai hi.

3. Chun hnuin zolei cuan lang meitlan zaam hrianmaan,

Khinsih thliahniar bawi cazuun khuah hawl an unau,

Zolei chiahbung an dimnak, Nikual neh khir ti loin.

Sayaci Dr. Bawi Hu nih Chin Hmaisuang Hna Tuanbia Section 1 chung ta ka tarmi a si.