Thang Tsin Thuanthu (History of Thang Tsin)

11 min read

ing HLei Thang

American Baptist Missionary Union (ABMU) pawlin ziangvek “Mission strategy” an rak hmangih tuisan zumtu asilole kawhhran pawlin teh ziangvek “Mission strategy” kan hmang timipawl ka thinlungin a khaikhin (compare) phah. Cuihnuah Chinram ih Christian a ra luh thawkdan thuhlapawl tla ka siarsal. Cumi lakah ziangvek harsatnak a thlen khalih mai zumnak rak kai hnget feufeutu kan Falam pengih zumtu hmaisabik Tang Tsin (Thang Cin), Tsong Hkam (Cong Kham) le Tial Hmung tepawlih thuanthu tla ka thinlung ah a thar sal. Tuiṭum cu Thang Tsin ih thuanthu mallai kan zoh pei. Thang Tsin ih thuanthu malte ka vun zoh bet tikah a suah kum le ordained an pek kum tvk kum thuah Cabu pakhat le khat bangawklonak tete a um. A dang cu a tlangpithu in an bangaw ti theih a si.

A Suahthu

Thang Tsin cu Falam peng, Lumbang khua ihsin peng hnih hrawng a hlatnak Khawlei khua ih Pu Con Khup le Pi Nei Tlang tei’ fapa upabik a si. A suah kum hi theihfel a si lo ih 1881 hi si thei ding bikih zum a si (Cabu hrekkhat ah 1882 tin a um). Nau pahnih a nei ih…Pa Cin Lian (Rev. Za Duh ih pa) le Pa Za Lian (Captain Pawlu ih pa) tla an si.

A Hmin

Thang Tsin a suah hlan, a nui pumsungih a um lai ah a pa in mang a nei ih a mangah, vun-rang (mirang) mi pathum an ra ih an neih dingmi naute cu Thang Tsin tiih hmisak dingin an ra sim.

Ziangtin Lumbang A Thleng

Pa Thang Tsin kum 6 a si ah a pa Pu Con Khup cun a thih san. Cuihnuah Lumbang khawmi Pu Hun Hlum in Nei Tlang (Thang Tsin nu) cu nupi ah a run nei. Cutin an sungin a pa-ei ih umnak lumbang ah an ṭhawn.

A Fimthiamzirnak

Lumbang khaw-lal (Chief of Lumbang) Nei Vum (miuk Hlur Hmung ih pa) in Thang Tsin cu Falam ah tlawngkai dingin a kuat. Cutawkah Sailo tiih kawhmi thawn thukam elawknak an neih ruangah tlawng ihsin an rak dawi. Laizo mi palik zunghnaṭuan Tha Hnok timi in a inn ah a rak hruai ih casiar le cangan a rak zirh. Cule rang-rawl (pony fodder) hrang hrampi lak ding hna a ṭuan ter phah.

Cui laiah Far-thling lak hi a rak lar ve zetih Chief Nei Vum in Thang Tsin cu a tlawngkainak a hlensuah theinak dingah cumitla a rak ṭuan ter phah.

A Piantharnak

Karen zirhtu evangelist Saya Po Aye cu 1906 ah Lumbang a thleng. Chief Nei Vum cun Thang Tsin cu cui Missionary ṭawng lehsak ding le a ṭulmi tete tuah sak dingin a hnenah a um ter. Cutin Saya Po Aye thawn an um tlang vivo ih a nelam ahcun Khristian ah a cang. Thang Tsin cu Rev. E. Carson in 5th September 1906 ah Lumbang, Singsih kiangih amai rak laihmi tili te ah Baptisma a pe.

Himi thu ah Laura Carson in a mai nganmi cabu “Pioneer Trials, Trials and Triumphs” timi Cabu sungah, “Tang Tsin ih Baptisma a lak ni kha cu ka hngilh thei dah lo, ‘mang ṭha’ ti dingin kan hnenah a ra ih ‘ka minung, ka khawpipawl hnenah Zisuh Khrih thu ka va sim dingih ziangtluk mi lungawi so ka si ding, kei cu ka zum, ka khawpi zaten an piangthar thluh ko ding’ tiih phur zet le mithmai pante ih in ra sim lai tla kha ka hngilh thei dah lo” tin Laura Carson cun a cabu sungah a ngan.

A Pianthar Ruangah Khua in Dawi

Laura Carson cun “cutiih phur zet le ruahsannak thawi a va tlun laiah cui khawpipawlih Khristian asinak thuthang an rak theihnak cun Thang Tsin cu khaw-lal hnenah a thlen” a ti. Khaw-lal cun, “Ramdang Pathian na bia tin ka thei, thil cang thei a si lo, ramdang Pathian na biak asile kan khua ah na um thei lo” a rak ti. Asinan Tang Tsin cun, “Aw, asinan cui mangbangza Pathian, in duhdawttu le kan sualnak ihsin in rundamtu ih thuhla cu in simter hram aw” tin a dil. Asinan khaw-lal cun “Ziang thu hman in sim hlah! Kan khua ahcun khai Pathian cu na be thei hrimhrim lo. Na thil tuahmi hi kan pathian in a theih le a thin a heng tuk ding hokhaw, kan ci-cinmi an keuh thei lo ding, kan rannungpawl an pung thei lo ding, kan nauhakpawl an thi dingih harsatnak le riahsiatnakpawl kan parah a thleng ding. Ramdang Pathian hi be lo in na um sawn ding maw khua ihsin na suak sawn ding?” a ti.

Ruahsannak umlo asi ticu Tang Tsin in a hmuh tikah British bawi-upa (Superintendent) hnenah a feh ih mi pakhat Pathian a biak ruangah khua ihsin dawi a theih timi British daan ah a um maw tin a sut. A nih in amah lawng cu sehla a pawi lemlo, asinan nufa nei a si tikah a nufa zoh a ṭul ding, Khristian le an si hrih fawn lo, tlansan thei a si hrih lo a ti. Malte an biakawk hnuah cui bawiupa (Superintendent) cun, “A ṭha, Tang Tsin, nan khua ah va tlung sal awla nan khua ih na um sung, missionaries hna na ṭuannakah zohman thinheng dingin va tuah hlah aw, British cozah in na kiangin kan lo dinpi. Khristian pawlih Pathian na biak ruangah khaw-lal khalin khua ihsin lo dawisuah theinak a nei lo,” tin a sim. Cui thupek khal cu khaw-lal hnenah kuat cih a si.

Cutin lungawi le aipuang ten khua ah a tlungih mina umnak, mithi umnak le harsa umnak tinkim ah feh in thil ṭha tuahnak thawi a minungpawl Pathian lamih hruailuh ding ṭuanvo a pe aw. Lo thlawh tikcu a rung thlen tikah khaw-lal in Tang Tsin cu a ko ih ramdang Pathian na biak lai thotho asile thlawh dingmi loram (an pupa san ihsin an ram) cu lawnsak a si ding thu cu a sim. Tang Tsin cun midang hnenih thil ṭha tuah lawng si ka tum, loram cu kan sung hrangah in laksak hram hlah uh tin a dil. Netabikah khaw-lal in hmuhsuamnak mithmai thawn hni phahin, “thlawh ding hmunram cu na duh ngaingai asile zohmanih thlawh dah lonak hmun (sacred field) na thlawh a ṭul ding” tin a sim. Cui hmunram cu khawse umnak tiih an ruahmi asi ruangah zohmanih an thlawh dah lo nak a si. Cun, cui hmunram thlotu/tuahtu cu an thi ding tin an rak ruat fawn. Cui an pekmi hmunram cu “Singsih le Zaiti” a si.

Tang Tsin cun phur zetin “Cui hmunram thlawh ding cu in siang taktak ti?” tin a sut. Khaw-lal cun, “ Aw, siang e” tin a sim. Zing khat cu Tang Tsin in cui hmunram a thlawh rero kha an hmuh tikah an mang a bang tuk! Ka-ang ciocio in an zoh ih ziangtikah Tang Tsin a thi ding timi hngakin an um. Asinan thih ti a nei lo ih a kiang nai ih rapawl hnenah Pathian thu a sim sawn.

Laura Carson cun, “kum cem lamah kan hnen (mission) ah a ra ih himi thu pawl in ra sim” tin a cabu “Pioneer Trials, Trials and Triumphs” ah a ngan. Rev. Carson in Thang Tsin cu a lo thar tuahnak hrangah American vainim ci, India vainim tla a rak pe. “Tang Tsin in, “Ziangruangah ah ka vainim cu nan vainim hnakin a let deuhthaw in a tam, ka hlamhmai teh ziangah a tum sawn, ka lo thilpawl an lo thil hnakin a lehhnih deuh thaw ih a tam/tum ruangah mi hrekkhat cun a thupten na Pathian cu kan pathian hnakin thil a ti thei sawn si tin in ra sim, cutin mi tampi cun Pathian an run zum phah,” a ti.

A Rawngbawlnak

Cutin Thang Tsin cu Saya Po Aye hnen ihsin Khristian thuhla a zir, a zingzawi vivo ih rawngbawlnak lamah kekar a thawk ve. A kum 25 ahcun thusimtu pakhat a si zo. Ahleice in Falam peng Zahau, Sim, Zanniat, Ngawn le Khualsim rampawlah khaw khat hnu khaw khat feh in thuthangṭha a sim.

Saya Thang Tsin cu 25th March 1929 (Cabu hrekkhatah 1928), Hakha, Chin Baptist Association meeting ah ordained pek a si.

Hlan Chin Khristian hnaṭuantu pawl sanlai ahcun nang khuitawk hmun, khuitawk peng, cutawk hmunah na ṭuan ding tivek a rak um lo. Asancu hnaṭuantu Pastors an mal zetih hnaṭuan ding le a tam zet ruangah a si. Thang Tsin ih hnaṭuan thupi bik pakhat cu Evangelist asilole khualtlawnnak ah Rev. J. H Cope le Saya Maung Gone bawm hi a si. Hualngo ramih Darkhai khua le Kalay-valley ih Angteng khua pawl hi a dunglam le hmailam ram ih an fehnak hmun an si. Cuihnuah Nahnuai (tuih Chang U kiang) le a caan ahcun Lusei hills ih Aijal tla an thleng ṭheu.

A Harsatnak (Rawl A Ei Thei Zet)

Saya Thang Tsin hi thuthangṭha simih khual a tlawn tikah zo hmanin umnak ṭhiṭha an rak pe lo. Mihrek cun umnak le riahnak tivek an rak pe ṭheu nan a man cu hmuhsuamnak le camsiatnakpawl a si ṭheu. Vawikhat cu a khualtlawnnak ah mi pakhat in nutar umnak ah thlen inn a rak awn, asinan inteknu in a kawk ciamco: “na fehnak tinkimah arsa, arti le sa thawthaw tivek lawng ei na duh, hivek na duh ruangah thuthangṭha na sim awter! Ningzah neilo, rawlpham, Thang Tsin” tin a rak kawk.

Rev. Cope Thawn

Vawi khat cu Thang Tsin le Rev. Cope cu khual an tlawngih tiva an thlengih tiva tan a ṭul tikah Rev. Cope cu a buut hlih a tumih Thang Tsin cun: “Na buut hlit aw hlah, kan thilri ka phurh ṭheh hnuah ka ra lo paw ding.” Cope cun “Thang Tsin, na ti thei ngaingai ding maw si? A ti. Cule Thang Tsin cun Rev. Cope cu paw phah in tiva cu an hi tan, vansiatah tiva lai hrawng an thlenah lungnal a pal ngahih an pahnih in ti-lak-ah an bah ciamco ih an ciar thluh.

Awm-ang-tawk an feh bet hnuah Rev. Cope cu a ke khatlamin lungnal a pal sual ih a bah lala. A bah nasa deuh a si hmang, Saya Thang Tsin cu a um thei lo ih nasaten a hni ciamco ih a biangah a mitthlipawl hman a luang thei rori. Rev. Cope cun thinheng mithmai thawn Thang Tsin a zoh hnuah Thang Tsin, hitluk ka bah na hmu cingin na hni thei rero lai ti, na aa thlang maw si? Thang Tsin cun “tuihlanah vun-rang (mirang) bah ka rak hmuh dah lo ihsi” tin a simih a hni sinsin. Rev. Cope khal cu Thang Tsin a hnih tuk ve ruangah a um thei nawn lo ih an pahnih in nasaten an hni ta ciamco.

Sumpai Lamih A Harsatnak

Saya Thang Tsin cu thlatin missionaries bawmnak Rs. 15 tilo cu sumlut a nei lo. Cumi a ngah sunmite thawn a rawngbawlnak a feh ṭheu. Cubetah a khualtlawnnak ih mi harsa farah retheipawl tla cui a neihsunte sung ihsin a pe ṭheu. Cumi thotho in a nufa a cawm phah tikah Rev. Cope hnenah kum khat sungih a ngah dingmi thlahlawh suah dingin a dil. Cumi paisa a cem tikah Rev. Cope cu paisa cawih dingin a va dilih Rev. Cope khalin Rs. 240 a rak cawih. Himi paisa a hmang salih ka rul sal thei nawn lo ding ti a theihawk tikah Rev. Cope a sim salih a leiba cu kuan nawn lo dingin rel sal a si.

Mi buancak Thang Tsin

Nikhat cu Laizo khua ah thuthangṭha sim dingin Thang Tsin cu a feh ih cui khua ih khawlal le upa pawl in Thang Tsin cu an va tawng. An lakih mi pakhat zaran lo deuh (scoundrel) in “Lumbangih nan miuk Hlur Hmung cu zianghman a si lo, a phunpipawl hrang khalah ziang ṭhatnak hman a tuah lo” tvk in a va ti. Cumi cu Thang Tsin hrang ahcun ngaithiam har za a si ruangah “ a ṭhat le ṭhat lo cu nang thawn ziang sai” tin Thang Tsin cun thinheng nawnin a let ve sal. Cutikah cupa cun a va pawm ih a va buan cih. Amah cu culai Laizo khua ih mi buan cak bik a siih zo hmanin a hlanah hi vekin an rak neh dah lo. Thang Tsin cu thlacam phah au phah in “Ka biakmi ka Pathian, in bawm hram aw, nehtu cu nangmah na si” cutin Thang Tsin cun a rak buan ve ih vawi thum rori lei ah a hlawn. Saya Thang Tsin cu Pathian ih siahhlawh taktak a si. A nehnak ruangah uang-aw le puarthau loin a zanlam ah buan a nehmipa cu a va lengih Rs. 2 a va pe. Cui hnuah midang hmuahhmuah hnakin cupa thawn hmaisabik rualpi ṭha ah an cang ta.

A Lamzin ah Pawpi Thang

Vawikhat cu Tlorzan khua ah thuthangṭha sim dingin a feh ih cui khawpawl cun theihtheih lo dingin a lamzin ah ‘Pawipi’ thang an rak kam. Vanṭhatnak ah rang a rak hruai ih cui rang ih ke hmailam pahnih in cui thang cu a pal ngah. Cutin cui’ thang ihsin a luat.

Khua ah Lut Siang Lo

Vawi khat lala cu thuthangṭha ruangah Khualsim tlangtluan lam a feh ih Hmungsum khua a thleng. Cutawkah khawsung ih luh an sian lo ruangah vainim-kan bar khat hrawng le hnakphek bawl (chilly chutney) cu zanriah ah ringin khawleng ah a riak.

Cawl-lo ih Pathian Thu Sim/Rel Paih A Si

Nikhat cu Khupleng ihsin Vanniam lamah a pawkih zanlam hrawngih thleng dingin a um. Lamzin a feh lai ah Tashon (tlaisun) khaw tlawng ding Tlortang khua ih Kang Bil thawn an tawng aw. An tawnawknak cu Phau tiva ah a siih Tlortlang a nai sawn. Thang Tsin cun Pathian thu rundamnak tvk a sim ciamco. Cutiih Pathian thu an ruahawk sungah tikcu tampi a rak liam ih nitlak a rak cu zik thlang ruangah an pahnih in Tlortang ah an kir ih Vanniam ih riak ding cu a Pathian thu sim/relnak ah Tlortang ah an riak.

A Hlawhtlinnak (Thang Tsin ih Zumnak)

Saya Thang Tsin cu zukhmawm, le wine le beer in tivek duhlo zettu le zumnak hnget zetmi a si. Culaiah “Pau Cin Hau biaknak” timi a rak umih annih cun zu-in le khawse biak tivekpawl tla pawi an rak ti lo. Cuvek thotho Phun Suak biaknak timi a rak um thotho ih an nih khalin zu-in tla an rak kham aw ve lo. Culaiah Baptists pawl cu Thang Tsin ih lam an siih a dangpawl tla cu Pau Cin Hau ih group asilole Phun Suak ih lam an si tin theih a si. Phun Suak amah khal cu Lumbang mi a si ve.

Thingfacin Theihternak

1923-24 ah Chin Christian Association meeting cu Lumbang ah an tuah. Cutawkah American Baptist Mission Field ih Secretary Dr. Wiaff khal a kai ve. A sermon nakah Dr. Wiaff cun mipi hnenah 2 anna (pia 2 kan ti mai pei) a piah ih hitin a sim, “Zisuh Khrih ih rundamnak cu himi pia 2 vek hi a si. Zokhalin nan ra la thei ih nan nei thei. Zo si ra la ding?” Cuveten Thang Tsin cu a tonak ihsin a dingih a va lak. Lehhnu ah cui paisa cun hai-rah a lei ih a ci a cing. Saya Thang Tsin cu thusim lawng siloin cicin daan tla a zirh phah.

Bible ka duh, meithal ka duh lo

The Deputy Commissioner Lt. Col. Burne cu Northern Chin hills ih British Civil administrator ih duhzetmi tin theih a si ih a zung cu Falam ah a siiih cutawkah cumi hnaṭuan ṭuan reibik khal a si. A nih cu Saya Thang Tsin thawn nelawzet le rualpi ṭha an si ruangah na duh asile meithal ka lo pe ding tin a sim. Asinan Thang Tsin cun “Pathian ih siahhlawh ka si vekin meithal ka ṭul lo, Bible hi ka meithal a si” tin a sim.

Fimthiamnak Zir Dingin Thazang A Pe

Saya Thang Tsin cu hmailamthu ruatthiam zettu a si. Thuthangṭha simih a vahsuah tikah Pathian thu lawng siloin thingfa cindan a zirh phah ih fimthiamnak tla theitawkih zir/zuam dingin thazang a pe ringring. 1914-15 kum sungah, a naupa Za Lian le Parte khua Za Hlur, Zimte ih Hlei Sum, Rah Mang le a fapa Phu Tsi le a fanu Mary le Ma Me Caw, Phaizawl ih fala nute, Rev. Za Duh, Saya Ngaih Sum, Ma Al Nei, le Lumbang ih Lian Bia, Saya Len Thang le Bualkhua ih Hmung Bil, Tlorzan ih Sat Hmung, Lungpi ih Ngun Sang, Haitui khua ih Zung Zal, Darbo ih Hran Tiam, Van Hnuai Sang le Angten ih Pa Tum, Fungmual ih Akheng, Ca Cuai le Heluk khua ih Mang Nim pawl tla cu fimthiamnak le ziangkimah thazang a pe.

Ngaih Sum tla cu a nauhak lai ihsin ṭha hleice in a zoh ih Haka ih mission tlawng ah a kuat. Lehhnu ah Toungphila ah hna a ṭuan ter.

Dad khua Tawl, Do Sang, Than Thuam le Lal Lam Do pawltla Thang Tsin ih ruangah missionary tlawng an kai phah.

A Thlacamnakin Thli le Ruah A Dai Ter

Ni khat cu a missionary khualtlawnak ruangah Manipur tiva a thleng. Cutawkah thli le ruah in nasatukin a nuam ciamco ruangah a khuk-bilin thla a cam. Cuveten thli le ruah cu a reh reprep, mero dumpi khal a kiang ṭheh ih cutin dam le tluangten Hmunli khua a va thleng ih thin diriam in thuthangṭha a va sim.

Ni Khat ah 64 Baptisma Pe

March 20, 1931ah Chin Baptist Association meeting cu Bualkhua ah tuah a si. Cui ṭumah amah in mi 64 cu baptisma a pe. Himi hi a sansungah ni khat ih baptisma a pek tambik ṭum a si. Amah lawng asilo missionaries Chester U. Strait le Herbert Cope pawltla an lung a awi tukih cui’ thu cu American Baptist thuthang an suahmi ah an hi sim. Cui’ thu ruangah cutawkih milianpa tla Thang Tsin ih tuahmi le nunah a lung a rak awi ve tuk.

Cutin Thang Tsin ih thlahlawh cu Rs 15 ihsin Rs. 20 ah an ṭhan sak.

A Hrang Ni Neta (tlailam ni khal a liam miarmo)

February thla 1932 ah deistrict meeting cu Toungphila ah tuah a si. Saya Thang Tsin khal cui’ meeting tel ve dingin a feh. Cui’ Associatoion District meeting ṭheh ah Dr. Cope thawn Khualsim peng lam tlawng dingin tumtahnak an nei. Cutin an khualtlawn an thawkih a rang thar leimi to phah in an feh. Cutiih rang a to lai ah a rang cu a khir ih tlunih a hun seh ruangah a tai ih thlaihmi namte cun a tai ah a sun ih a pumpi lam tiang a ngah tikah nasaten hliam a tuar, a nat cu a bese tuk. Cutin Kalaymyo civil sizung ah an phur. A natnak cu damlam a pan thei lo ruangah U Hlei Hmung ih umnak innpi ah an phur kir sal. Ni 11 a rei hnuah a ihnak ihsin tho thei nawnlo in March 7, 1932 ah a sersiamtu a biak Pathian tawn dingin a feh.

Tahan ih Tuah Hrang, Methodist Pastor in a run phum.

A fale pawl

1.     U Phu Ci
2.     Daw Sung Hnia (Rev. Charles Hrang Tin Khum ih Nu
3.     Daw Mary (Sayakyi Zung Lwe ih Nu)
4.     Daw Khawm Cung – Singapore ih Galu Indra Bahadur ih Nupi (a tattooist)
5.     Daw Esther Kyin (Mrs Son Kho Pau, Dr. Vum Za Cin Pau ih nu)
6.     Daw Phua Khin (Mrs. R. Lian Kim, Ral Lian Bawi ih Nu)
7.     David (died an infant)

Zohrawnmi Cabu

Kip Thian Pau, “Trials and Triumphs of the Chin Pioneers”  
Lauda Hardin Carson, “Pioneers Trials, Trials and Triumphs” 

S. Vum Cung Nung, “ A history of Christian Missions Among the Chins with Special Reference to American Baptist Missionaries and Their Contributions to the Transformation of the Chin Culture,” M.Th. Thesis, SAIACC, India, 2007.

Thang Tsin

3 Replies to “Thang Tsin Thuanthu (History of Thang Tsin)”

  1. I’ve been exploring for a little bit for any high-quality articles or blog posts in this kind of area . Exploring in Yahoo I eventually stumbled upon this web site. Reading this info So i’m glad to show that I have a very just right uncanny feeling I came upon exactly what I needed. I such a lot for sure will make certain to don?t put out of your mind this site and give it a look on a continuing basis.

Leave a Reply to Anonymous Cancel reply