Halkha khuatlaknak le min a sullam By Pu Chawn Kio

PHAILENZAWL (HALKHA) KHUA AN TLAKNAK
By Pu Chawn Kio            Halkha Thlantlang Laimi hna cu Zotlang in Thlanrawn khuahmun ah, Thlanrawn khuahmun in Chuncung Cerhceu ah, Chuncung Cerhceu in Phailenzawl ah an ra i khua an tlak. Phailenzawl khua an rak tlak lioah hin inn 30 hrawng lawng an rak si. Phailenzawl khua cu atu Hakha khua ral, Falam lei motor lam thlang, Hakha in meng 4 zawn lam thlangah khin a si i, atu ah cun Pu Deny nih dum ah a tuah i nga zong a zuatnak hmun hrawng khi a si.

Add caption

Phailenzawl khua ahhin sau nawn khua an sa i, a karh zong an karh ngai cang. Hi lioah hin Cinzah pawl hi ngeih le chiah zong, lung le thin zongah mifim le miṭhawng deuh an rak si rua i, Cinzahpa nih khuang zong a rak cawi. Cucaah cun Phailenzawl khua cu atu tiangin “Cinzah Khuangcawihmun” tiah nihin tiangin an ti lan.
Phailenzawl khua an tlak kum:
Phailenzawl khua an tlak hi zeitikah a si ti hi fiangin hngalhnak set cu a um lo nain,  AD.1450 hrawngah si dawh bik a si. Zeicahtiah, Halkha peng ahhin tlak hmasa bikmi khua hna cu: Chuncung, Cinkhua, Hranhring, Hniarlawn, Tiphul le Aive khua hna hi an si i, Cinkhua upa Pu Hmun Mang (Tawk Mang pa) nih, “Cinkhua khua kan tlaknak hi, ka pa nih a ka chimhnak ah Ramuk chan a dih kum, 1948 hrawngah khan chan 17 a si cang, tiah a ti,” tiah a ti. Atu Cinkhua an tlak hlanah hin Taaizaang khua ah an rak um i, Taaizaang ahhin chan 3 tluk kan um an ti caah a dihlak ah chan 20 tluk an si hnga. Chan khat cu kum 25 in tuak tawn a si caah Taaizaang/Cinkhua cu kum 1948 tiangah cun (25×20 = 500) kum 500 a si cang tinak a si. Kum 1948 lioah Cinkhua an tlaknak kum 500 a si cang ahcun, Taaizaang an ra tlak hramthawk cu (1948-500=1448) AD 1448 hrawngah a rak si hnga. Hakha peng khuahlun hna an tlaknak cu an tlak kum a khat hrawnghrang cio an si caah Phailenzawl an tlak zong cu Cinkhua an tlak he cun ai khat ko lai i, AD.1450 hrawngah a si ti khawh a si. Cun, Lairam ah siangbawi in a rak rami Dr. East cu kum 1902 ah Halkha a rak phanmi a si i, amah nih a tuak vening in a Diary ah a ṭialmi cu: “Laimi nih Lairam an tlak hi kum 500 tluk a si cang,” tiah a ṭial. Dr.East Lairam i a rat caan lioah Laimi nih Lairam an tlaknak kum 500 hrawng a si ahcun (1902-500=1400) kum 1400 le 1450 karlak hrawngah si dawh hrimhrim a si ko.
Professor C. C. Luce nih, “Chin miphun hi AD. 1600 hrawngah Lairam an phan,” tiah a ṭialmi hi si dawh a si lo, 1400 le 1500 karlak hrawng tu ah si dawh deuh a si. Mizo Chanchin Bu a ṭialtu Pu Thawng Ling le Hisotory of Mizo in Burma timi cauk a ṭialtu Professor Lalthanglian nih cun, Laimi le Mizo cu AD. 1200 hrawngah Kawlram in an chuak,” tiah an ṭialmi zong hi si dawh deuh a si lo, a tuan tuk deuh hoi. Dr. Vumson nih, “AD. 1374 ah Kalemyo a phanmi Sawbua Kyi Taung Ngio nih Chin pawl a hrem tuk hna i, an celh lo caah tlang cungah an kai,” tiah a ṭialmi hi si dawh bik a si. Kawl tuanbia le Upper Chindwin Gezeteer zongah Sawbua Kyi Taung Ngio Kalemyo ah a rat kum hi fiangte in an ṭialmi a si caah AD. 1374 hnu, 1400 hrawngah Kawlram in Lairam leiah hung kai hna selaw a dawh bik ko. AD.1400 hrawngah Kawlram in Lairam ah an hung kai a si ahcun Lairam an hung phak tiangah hin kum 100 taitai cu rauh dawh an si lo caah, AD.1450 hrawng hi si dawh bik a si ko.
Phailenzawl ah cun sau nawn khua an hung sa cang i, Khenglawt, Hlawnching le Cinzah phun pawl hi miṭhawng le min ngei deuh cu an rak si. Asinain uktu ngaingai in an rak um rih
rua lo. Sau nawn khua an sak hnuah Ṭio Hlei an timi pa hi mifim a si i, saral zong a runven khawh hna caah amah nih a uk hna. Cucaah cun vokkeuh arkeuh kha uk man ah an rak pek. Ṭio Hlei nih cun nau a ngeih i Hluan Sang a si. Ṭio Hlei nih cun a nau Hluan Sang cu “Chiah na ka pek ve lai,” tiah a ti i, vokkeu le arkeuh cu a lak ve. Cu tikah cun Hluan Sang cu a thin a hung i, ‘asiahcun, kan pek ve ko lai i, na sakhua na thah tikah keimah nih ka thah lai,’ tiah a ti. Ni khat cu Ṭio Hlei khuachiah a vok cu thah dng a si i, Hluan Sang nih cun fung ai zum i, a u Ṭio Hlei kha vok cu a ke in a tlaihter. Hluan Sang nih vok ka sawh tiah ai nganhter i a u Ṭio Hlei cu a paw in a ril chuak lakin a sawh i a thi. Cu tikah cun Ṭio Hlei zaka cu Hluan Sang nih a co i a khuami cu a uk hna.
PHAILENZAWL  IN MUALZUNG  AH:
Hluan Sang cu a u Ṭio Hlei ai ah cun bawi ah a cang  nain, a u a thahnak kong a ruah tikah a lung a ṭha ti lo i, cuka hmun um cu a duh ti lo. Cucaah Kingbawlpa ai sawm i atu Incarlo timi ah khin hmun an hung halh. Cuti cun Hluan Sang le Kingbawlpa cu an khua halhmi ah cun an i ṭhial. Midang nih cun ṭhial cu an duh lo nain an bawipa aa ṭhial caah cun duhsah duhsah in an hei fuh lengmang hna i a hnu ah cun khua ngaingai ah an hung cang. Cu tikah cun an khuatlakmi cu “Mualzung khua” an ti i, Phailenzawl cu an chuahtak lan. Hi Lioah hin miphun phun kua an si i (hrinphun) inn 70 an si an ti.

 Hakha 2012 January[/caption]
Asinain hi lioah hin micheu cu Phailenzawl i an bawipa lainawng sin kal zong an duh lo, an umnak lainawnnak hmun i um zong cu an duh lo caah khua dang kan tla lai tiah Nitlaklei ah an kal i, Hlawngzaang khua an va tlak. Hlawngzaang khua timi cu atu Thantlang khua in Hmawngtlang lei kalnak lam ahkhin a si. A hnu ah Hlangzaang cun Thlantlang khua an va tlak.
MANGKHENG NIH AN CHIM HNA:
Hlan lioah cun Laimi cu khua khat le khua khat an rak an rak i that tawn. Mithah hi thawn bikah an rak ruah i, a thli zongin pakhat le pakhat an rak i that tawn. Cucaah cun AD.1600 hrawngah hin Mangkheng nih Mualzung khua cu an rak chim hna. Khuataw leiin an hun nam hna i, khuami vialte cu khualu leiah an zam i Kiam ah luh an i cuh. (Kiam timi cu, ral nih an nam hna tikah nunau himnak ah khur an cawh i pa nih an cawngh hna. Cucu ‘kiam’ an ti). Hi lioah hin Khenglawt phun hi miṭhawng an si i, nawlngeitu bik ah an rak cang. Cucaah cun Khenglawtpa nih cun Kiam cu a uk i, Kiam ah cun khuami vialte an i tlum dih lai lo caah a duhmi a luhter hna i a duh lomi a nam hna. Cuti cun Kiam kutka in a thu i anmah chung deuh a si lomi paoh kha a nam hna i Kiam lengah an tla. Cu lioah cun Mangkheng nih cun an hun nam hna i, khuami tampi an rak thah hna; fapawi nu lawngte hmanh 9 an thah hna ti a si. Hakha upa nih nihin ni tiangin ‘pawpi phor hmanh pakua an rak thah hna’ tiah an i fahsaknak cu an chim tawn. Hi ruangah hin Khenglawt phun hi vanni an ting lo i an lotlau tiah an sonhtarh hna.
MUALZUNG IN HALKHA  AH.
Cu tlukin minung an paam caah cun Mualzung um cu an lung a tling hoi ti lo i, a chak deuh ah an hun i ṭhial. Asinain Mangkheng nih an kan chim ṭhan lai ti cu an phang ṭhiamṭhiam. Cucaah cun anmah lawlaw bawi ah kan put hna ah a ṭha lai an ti i, Mangkheng Hlawnceu bawi Pu Lal Cem le a nupi Dar Tlem cu an va put hna i, Hakha cu an uk hna. Cuti cun Mangkheng ral cu a dai. Mualzung khua cu an chuahtak i a chak deuh ah cun an hun i ṭhial i cu khua cu, “Halkha” an ti. Hlawnceu bawi Pu Lal Cem a innhmun cu atu Khuahlun biakinn ṭhing hmun khi a si. Hlawnceu phun cu Halkha uktu an rak si bal lo nain, a put in putmi an si caah Hlawnceu nih an rak uk hna timi cu ahohmanh nih al lomi a si. An kir hnu tiang zong khuachiah ramnga kha saupi an rak pek hna. Atu phungki inn thlang i a luangmi ti khi an rak tohmi a si caah “Mangkheng tikhur” an ti.

HALKHA  A SULLAM:
“Halkha’ timi hi a sullam a phunphun in an chim cio.  Burmese Encyclopedia cauk ah, “Halkha timi cu a khami tinak a si (Khati daw)” tiah an ṭial. Hakha bawi hi an rak ṭha lo tuk i, an ukmi michia zong nih an celh hna lo caah an ziaza a kha tinak a si, tiah a sullam zong an ṭialchih. Hihi hmaan dawh a si lo. Burmese Encyclopedia an ṭialmi hi naite ah a si i, tuchan minung nih an chimi ningin an ṭialmi a si. A chimtu nih an rak ti hramhram bia si dawh a si.
Micheu nih an chimnak ah cun, Phailenzawl khua in Hluan Sang le Kingbawlpa nih kan i ṭhial lai tiah hmun an rak halh lioah khan, ṭhial a duh lomi tampi an rak um i, ṭhial a duhmi nih ‘an halhkami khua ah cun i ṭhial ko usih’ tiah an rak sawm hna. Cucu a hnu ah cun ‘halhka’ timi kha ‘halkha’ ti ah a chuak an ti. Hihi si dawh ngai a si nain, hi nakin si dawh deuh a simi cu hitihin a si: Chin miphun Tuluk ram i an rak um lioah hin Lai, Zo, Tung, Hakha… tiin an rak um i, Hakha khua a phanmi Laimiphilh lonak ah an khua min ah i sak hna sehlaw a dawh ngai. Tuluk ram ahhin Hakha miphun cu an um taktak i, atu tiang zong an um ko. Kenneth Scott Latouratt nih hitihin a ṭial :
“One racial people of Hakha, among the Chinese  people occur which verge on the racial are evidence of imperfect amalgamation. The word itself means ‘guest people’ or ‘strange people.’ The Hakhah dwell mostly in the hill region of Kiangsi, Fukien, Kwangtung and Kwangsi; speaking a distinctive dialect, and possess some customs which set them apart from their neighbor.”

A sullam:
“Miphun pakhat, Hakha timi miphun hna hi Tuluk miphun lakah ai cawhmi an si. Hakha timi a sullam cu ‘khual’ asiloah, ‘mi thar’ tinak a si. Hi miphun hna cu tlang cung ummi an si i, Kiangsi, Fukien, Kwangtung le Kwagsi peng ah an um. An holh zong phun dangte a si i, an phungphai zong phun dang a si caah an pawngkam mi hna he zong an i thleidang ngai,”  tinak a si.

Cun Tuluk ram i a ummi Hakha kong cu Paul Hattaway zong nih hitihin a ṭial ve:
“More than 30 million Hakkas are located in over 200 cities and countries spread throughout seven provinces and administrative areas of China. An additional 2 million Hakkas live in Taiwan. The Hakkas are concentrated in Guangxi, Fujian, Hong Kong, and Hunan province.”

A sullam:
“Tuluk ram ah Hakka miphun hna cu millions 30 reng lo an um i, ramkulhpi pasarih chung i khuapi 200  ah hin an um dih hna. Cu hlei ah Taiwan ram ah hin millions 2 hrawng an um rih. Guangxi, Fujian, Hong Kong le Hunan ramṭhenpi ahhin an um len rih,” tinak a si.

Kawlram Nichuahlei i Thailand ram chung zongah hin Akha miphun an um i, hi hna zong hi Hakha miphun tengnge si hna selaw a dawh ngai. An holh le Lai holh cu ai lo ngaingai lo nain an thilrelnak cu ai lomi tampi a um. Cucaah cun Hakha timi a chuahnak hi Tuluk ram i an min kha an rak i sakmi si dawh hrimhrim a si ko.

HLAWNCEU BAWI AN KIRNAK:  Ni khat cu Hlawnceu bawipa i a nupi cu thinthang ah thiam a tak i, nuphung a hngalh lio a si caah ka hni ah thi ai neh sual lai ti phan ah a hnitang cu a hlim i a thi cu tangah a sor. Cu lio celngel ah cun ngakchia va a pelmi thinthang tangah cun an ra i a taw cu an hmuh. Cu ngakchia nih cun luakchuah ah a taw cu meipok in an kah. An bawinu cu a lau i a zoh hna tikah ngakchia cu an si. A thin a hung tuk i an pa cu a chimh. Cu tikah cun an nupa cun an i caih i, Halkha hi uk khawh ding an si lai lo; upa cu chim lo an ngakchia hmanh celh an si lo. Cucaah cun kan khua ah kan kir ah a ṭha ko lai, tiah an ti. Pu Za Thang nih cuti an i caihmi cu a theih tikah a thlauh hna. An duh lo i, kan kir ko lai an ti. Za Thang nih cun a sian hna lo caah Laiphung in thlauhnak ah sia a thah hna i a tlaih hna, A sinain an duh lo. An kal lai ah, Pu Lal Cem le a nupi nih cun an bawifung cu Pu Za Thang sinah an pek. Cu thawk cun Hakha khua ah Zathang cu bawi ah an cang lan.
HAKHA PENG AH KHUA AN KARHNING
Hlan lioah cun  khua an tlak tikah miphun tling deuh in an i sawm i, an lak i mifim deuh le thazaang thawng deuhmi nih an i thihruai i uktu ti ngaingai hi an ngei lo. Khua khat le khua khat zong nih anih i uk lo i anmahte cio in an rak um. Cuti a si caah cun Hakha khua zong cu ahohmanh uk loin anmah tein an rak um. Asinain Hakha khua in an pawngkam ah khua an tlak i an tlakmi khua hna cu anmah nih an uk hna i saral zong anmah nih an runven hna. Hakha khua in Mangnu, Khuabe, Lunghnam, Farrawn le Nabual khua an tlak hna. Hniarlawn, Hranhring, Cinkhua khua hna cu nihin tiang anmah le an tlaknak khua cio ah an hmun. Asinain Aive khua cu Duh Mang nih Kawl a rak chim tuk hna caah Kawl cu an thin a hung i inpil an rak chim ve hna caah an ṭio. Farrawn le Lunghnam khua ah an zam i saupi an um. Asinain ral a daih i zeihmanh ṭih awk a um ti lo tikah an tlak ṭhan i, nihin tiang an hmun ve. Zokhua nih Hrawngvun, Malsawm, Vantlang, le Langpho khua an tlak hna. Ruavan le Lamtuk khuami hna cu Thor miphun an si i, a hlanah cu an rak tampi nain Zokhua nih an ram chim tuk hna caah an ṭio dih i atu ah cun Ruavan le Lamtuk khua hnih lawng hi an taang cang. Thor miphun a ṭiomi hna hi khuazeiah an zam ti hi hngalhnak fiangin a um lo.  Rinpi, Haiphai le Hata khua cu Falam peng in Ral Thang hrin nih an hun tlakmi a si. Cucaah cun an holh zong phun dang deuh in an holh.

Senthang peng ah Phaizawng khua hi tlak hmasa bikmi khua a si i, Phaizawng in Surkhua le Lungtar khua an tlak hna. Surkhua in Lungrang, Cangva, Sumsi, Phaipha le Dongva khua an tlak chin hna. Sakta in Bungtuah, Lunghau le Tinam khua an tlak hna. Khuapi in Hausen le Sumsi an tlak i, Hausen in Buanlung le Lichia (Vanmualthar) khua an tlak chin ve hna. Mangnu in 1939 kum ah Ruan khua an tlak. Cuti cun an karh chin lengmang i, 31.12.1986 Lahwahkah milurelnak cazin ning in Hakha peng ah khua  62, inn 6192, minung dihlak 39,564 an si cang.
AN I UKNING:
Hakha peng khua-ngir (khuahlun) bik a simi hna: Chuncung, Hniarlawn, Hranhring, Aiva, Cinkhua, Sakta le Khuapi hna cu Phailenzawl an tlak lioah tlakmi khua an si cio caah, anmah le an umnak cio ah uktu le ṭhrihruaitu an ngei cio. Hakha cu Hlawnceu bawi an kir hnu ah cun Zathang nih an uk hna i, Zokhua cu Siakhel nih an uk hna. Sakta cu Sawmhal nih an uk hna i, Surkhua cu Thianhlun nih an uk ve hna.  Zathang an lianh hnu in Mi-e peng vialte cu Hakha nih an uk hna. Asinain Chuncung cu ahohmanh nih an uk kho hna lo, anmah tein an i uk i, Sawmhal nih an uk hna Phaizong le Surkhua an tlak hnu ah Surkhua in Thianhlun nih Senthang peng vialte cu an uk hna..
Hlan lioah cun khuakhat le khua khat, phu khat le phu khat an rak i doh caah a teitu nih an teimi hna kha an uk hna i chiah an rak lak hna. Zokhua hi miṭhawng hmasa an rak si i, Halkha le Thlantlang  zong an rak chim hna. Voikhat cu Thlantlang kan chim hna lai tiah an kalhnawh hna i, Thlantlang nih an thawng an theih chung hna caah nu le nau vialte cu kiam chungah an lut dih. Cu tikah cun minung an hmu hna lo i, an zam dih rua tiah an ruah caah an inn vialte an rak duah dih. Sakta zong nih Halkha an rak chim i, Halkha nih thawng an rak  theih chung ve caah lamhleng in Sakta cu an kal hnawh ve hna i pa um lo karah an nupile le ngakchia vialte cu an rak thah dih hna.
Sakta nih hin Hakha cu chim ṭhan an duh ko hna. Zokhua zong nih chim an duh ko hna nain Khuk Hnin le Thang Ding chan in Zathang cu an hnung lian ciammam i ahohmanh nih an rak tei kho hna lo. Hakha peng ahhin a thawng bik an hung si i, Zokhua Sakta ngaingai cu an uk kho hna lo nain Hakha peng khua a tam deuh cu an tei hna i an uk hna. Sangte bawi nih Mi-e peng viale an rak uk hna i, Sangpi bawi nih Senthang Nichuahlei le Buanlung peng khi an rak uk hna. Cuti an ṭhawn caah cun Mirang an hung kai tik zongah khan anmah Mirang aiawh in Zathang cu Ramuk bawi (Chief) ah an rak chiah hna.
ZATHANG PHUN THAWHKEHNAK
Zathang phunthawhkehning hi a fiang lo ngai. Laimi Lairam an hung phakka hrawngah hin Zathang phun hi rak um rih hna hlah selaw a dawh. Pu Za Thang thawkin a tefa hna nih an pa min kha an phun min ah i sak hna selaw a dawh. Za Thang hi Phailenzawl an tlak hmu minung a si. Za Thang cu Hluan Sang fa a si i, Hluan Sang cu Ṭio Hlei nau a si. Ṭio Hlei le Hluan Sang an pa hi aho a si ti cu hngalh a si lo nain Phailenzawl i an rak um lio ah an uktu bawi a si.
Micheu nih an chimnak ah cun, Sai Kham le Hno Ngan nih Cin Zah, Za Thang, Hlawn Ching le Kheng Lawt an hrin hna i cu hna fale nih an pale min kha an phun min ah an i lak cio tiah an ti. Asinain hihi cu si dawh a si lo. Zeicahtiah Hno Ngan cu Hlawnching phun fanu a si i, Thlantlang an tlak hnu ah Halkha ah va a ngeimi a si. Thlantlang khua ah a tale a tlawng tawn hna i, Thlantlang langhnak bo in a kui (a viu) tawn an ti. Cuti a kuinak hmun cu “Kuihmun” an ti i nihin tiangin Kuihmun an ti lan – Hno Ngan kuinak bo tinak a si.  Vankham chuk i Thantlang langhnak bo i atu motor lamthlang ahkhin Kuihmun cu a si. Cucaah cun Hno Ngan cu Thlantlang khuami a si caah, Thlantlang cu Halkha an tlak kum 50 hnu ah tlakmi khua a si caah Cin Zah, Za Thang, Hlawn Ching le Kheng Lawt hrintu cu a si khomi a si lo.
Ṭio Hlei nau ah Hluan Sang a si i, Hluan Sang nih Za Thang a hrin (Zaa Thang ti in). Za Thang thawkin a tefa hna cu Zathang phun ti an si. Ṭiohlei phun cu nihin tiang an um ve caah Ṭio Hlei a fale nih an pa min kha an phun min ah i lak ve hna selaw a dawh ko. Za Thang  pa Hluan Sang le Ṭio Hlei an pa tu hi  zei phun a si hngalh a si lo. Micheu nih cun Ṭio Hlei le Hluan Sang an pa hi Hlawnching a si an ti, asinain hngalh fiannak ngaingai a um lo. Hluan Sang nih a u Ṭio Hlei a thah caah Ṭio Hlei tefa le Hluan Sang tefa hna cu an i  rem ti lo i, Hluan Sang fale nih an phun chuahtak in an pa min hi an phun min ah i lak hna selaw a dawh ngai.

Zathang phun hi Khuk Hnin le Thang Ding hlanah hin cun minthang le minngei zong an rak si lem rua lo. Laimi cu phun khat le phun khat, khua khat le khua khat an rak i do tawn i, cu lio zongah cun hruaitu le mihumhak kho an rak si. Cinzah le Khenglawt tu hi a hlanah cun miṭhawng le mingei deuh an rak si.  Phailenzawl i khua an rak sak lio zongah cun Cinzah hi miṭhawng deuh an rak si caah an khua hmanh cu “Cinzah Khuangcawi Hmun” tiah an rak ti.
Falam Nunphung komiti nih Lailun cauk an ṭialmi ah cun, “Halkha Thlantlang Zotlang i an rak um lio ahhin miphun phun hra an rak um i, cu hna cu: Kingbawl, Khenglawt, Darkhuah, Thlaceu, Cinzah, Lailung, Hranglung, Nguntual, Zathang le Vaingam an si,” tiah an ṭial. Hihi a dik lomi a si. Darkhuah, Nguntual, Hranglung, Vaingam phun hna hi Za Thang fale an si i, Phailenzawl an tlak hnu ah Za Thang nih a hrinmi hna an si. Lailun ah cun Za Thang a chuak rih lo. Hakha pupa nih an chimnak ah cun Phailenzawl an tlak tu ahhin miphun (hrinphun) phun 9 an rak si an ti. Cu phun 9 hna cu Phailenzawl a tla hmasatu cu an si i, cu hna cu: Cinzah, Hlawnching, Khenglawt, Kingbawl, Mualhlun, Tinhlawng, Zinhlawng Thihlum, Ṭiohlei le Thlaceu chung an si.
Phailenzawl i caan sau nawn an um hnu ahhin, Tio Hlei hi mithawng a hung si i a rak uk hna. A naupa Hluan Sang nih a u pa uknak cu a cuh i a rak thah caah au le nau an rak i hlonh i, Ṭio Hlei hrinthlak cu nihin tiang Ṭio Hlei  phun an si ko nain Hluan Sang hrinthlak hna cu Ṭiohlei phun an i ti duh ti lo i, Hluan Sang nih Za Thang a hun hrin i, Za Thang nih Za Biak, Dar Khuah, Ngun Tual, Hrang Lung, le Vai Ngam a hun hrin hna tikah, an pa min kha an phun minah an i lak i, cu thawk cun Zathang phun an si lannak cu a si.
CONG CIN LE MANG LIAN
Halkha tuanbia  ahhin Cong Cin le Mang Lian tuanbia hi a um.  Mang Lian cu Khua nih a rak lak  ti a si. (“Khua” timi cu Khuachia tinak a si. Khua nih a lak timi cu, phusim nih a nung in a cawi i a lo lan. Cucu khuachia nih a lak an ti duhnak a si). Cucaah cun Nawi neel an a lung an rak donh i, Zathang phun pawl nih kum fate an rak biak tawn. Zeicahtiah, Lai pupa hna nih an chim tawnmi cu, Laimi a kan thlahtu hi Chawng Ching Mang Ling a si an ti. A kan thlahtu a si tiah an ruahmmi a min cu fa an ngeih tikah a min an khirh tawn. Mang Lian zong hi minkhirh a si i, Khua nih a lak tikah hin, a kan thlahtu Chawng Ching Mang Ling nih a lak tiah an zumh caah an biaknak cu a si. Mang Lian lung khuazing a biatu cu Zathang phun an rak si zungzal. tawn. Miphun dang nih hin Mang Lian lung ah khuazing an bia lo. Asinain  Zathang phun Hakha bawi an si caah Zathang pawl nih khuazing an biak ahcun khuapi in an rak biakpi tawn hna. Cong Cin Mang Lian timi hi Zathang phun pupa bik rak si sehlaw a dawh ngai. Asinain tuchan Zathang  pupa hna chungah hin Cong Cin le Mang Lian ngaingai an um lo. Zathang phun pawl nih hin ramlak i an kal i an ning a ṭih tikah thla an cam tawnmi cu, “Kan tawng hlah law, kan ti hlah law, Cong Cin le Mang Lian fa fawh kan si e,” tiah thla an cam i, an ningṭih cu an i hnem tawn. An chim duhmi cu, Mang Lian cu Khua nih a lak caah Mang Lian fale kan si a hngalh ahcun zeihmanh a kan ti lai lo tinak a si.
Zohchihmi Cauk hna;-
Pu Sui Mang Ling: Haka hramthawhkehnak, 1960 (not published)
Dr. East: The Burma Manuscript (His diary), reproduce by ZBC p.111
Carey & Tuck : The Chin Hills Vol.1  p.152
Pu Chawn Lio nih Chin miphun thawhkehnak a ttialmi cauk chungin lak chinmi a si.